Ön İnceleme Aşaması/Duruşması Nedir?
Ön inceleme davanın evrelerinden biridir ve taraflar dilekçelerini verirler, dilekçelerini verdikten sonra bir ön inceleme yapılır. Bu aşamaya ön inceleme duruşması ya da ön inceleme aşaması denir. Ön inceleme aşamasında dava şartlarının ve ilk itirazların incelendiği yani mahkemenin görevli ve yetkili olduğuna yada davanın zamanaşımına uğrayıp uğramadı veya hak düşürücü süreninin geçip geçmediğine bakılır.
Hızlı bir şekilde anlaşılabilecek, çözülebilecek konular ön inceleme aşamasında bakılır. Dilekçeler aşamasından sonra ön inceleme aşamasına geçilir. Ön inceleme aşaması tamamlandıktan sonra tahkikat aşamasına geçilir. Bu aşama tamamlanıp gerekli kararlar alınmadan tahkikat aşamasına geçilemez ve tahkikat için duruşma günü verilemez.
Taraftarların ön inceleme aşaması üzerinde anlaşma yapması durumunda hakim bu anlaşmayla bağlı değildir çünkü konvansiyonel dava yasağı dediğimiz bir husus vardır. Bu yasak şunu ifade eder; Taraflar anlaşmak suretiyle yargılama usulünü ve yargılama kesitlerini istedikleri çerçevede belirleyemezler. Yeni bir yargılama usulü yaratmazlar ya da kanunda öngörülen bir yargılama usulü kesitini ortadan kaldıramazlar.
Ön inceleme duruşması
HMK MADDE 140
(1) Hâkim, ön inceleme duruşmasında, dava şartları ve ilk itirazlar hakkında karar verebilmek için gerekli görürse tarafları dinler; daha sonra, tarafların iddia ve savunmaları çerçevesinde, anlaştıkları ve anlaşamadıkları hususları tek tek tespit eder.
(2) Uyuşmazlık konularının tespitinden sonra hâkim, tarafları sulh ve arabuluculuğun esasları, süreci ve hukuki sonuçları hakkında aydınlatarak sulhe veya arabuluculuğa teşvik eder; bu konuda sonuç alınacağı kanaatine varırsa, bir defaya mahsus olmak üzere yeni bir duruşma günü tayin eder.
(3) Ön inceleme duruşmasının sonunda, tarafların sulh veya arabuluculuk faaliyetinden bir sonuç alıp almadıkları, sonuç alamadıkları takdirde anlaşamadıkları hususların nelerden ibaret olduğu tutanakla tespit edilir. Bu tutanağın altı, duruşmada hazır bulunan taraflarca imzalanır. Tahkikat bu tutanak esas alınmak suretiyle yürütülür.
(4) Ön inceleme tek duruşmada tamamlanır. Zorunlu olan hâllerde bir defaya mahsus olmak üzere yeni bir duruşma günü tayin edilir.
(5) (Değişik:22/7/2020-7251/14 md.) 139 uncu madde uyarınca yapılan ihtara rağmen dilekçelerinde gösterdikleri belgeleri sunmayan veya belgelerin getirtilmesi için gerekli açıklamayı yapmayan tarafın bu delillere dayanmaktan vazgeçmiş sayılmasına karar verilir.
Ön İnceleme Aşamaları
İlk olarak dava şartları ve ilk itirazlar incelenir. Mahkeme bu konudaki kararını kural olarak dosya üzerinden verir ama dosya üzerinden bu kararın verilmesi mümkün değilse ve gerekiyorsa ön inceleme duruşması yapılar. Asıl olan dilekçelerin verilmesi ve daha sonra ön inceleme aşamasının yapılmasıdır.
İkinci olarak ön inceleme aşamasında uyuşmazlık konularının tam olarak belirlenmesi lazım. Bu konuda tarafların tabii ki de somutlaştırma yükü çerçevesinde iddialarını ve savunmalarını somutlaştırılması lazım.
Somutlaştırma ne demektir? Bir iddianın yer, zaman ve nasıl gerçekleştiği hususunda ayrıntılar vermek demektir. Bu ayrıntılar verilmemişse hakim aydınlatma modeli çerçevesinde taraflara soru sorarak bu iddiaları ve savunmaları somutlaştırır.
Çekişmeli olan ve davayı etkileyecek vakalar için ispat yapılır yani her vaka için ispat yapılmaz.
Üçüncü olarak hakimin tahkikata hazırlık işlemlerini yapması gerekir. Bu çerçevede tarafların delillerini sunmaları ve delillerin toplanması için gereken işlemleri yapması gerekir. Hakimin başka yerden getirilecek deliller varsa bu delilleri toplamaya ilişkin işlemleri yapması lazım.
Ön inceleme duruşması için taraflara bir davetiye çıkarılır. Davetiyenin tebliğ edildiği tarihten itibaren 2 haftalık kesin süre içerisinde taraflar dilekçelerinde gösterdikleri ancak henüz sunmadıkları belgeleri mahkemeye sunar. Taraflar bunları süresi içerisinde yerine getirmemiş ise o delile dayanmaktan vazgeçmiş sayılır. Bu aşamada yeni bir delil getirilemez ama dilekçesinde gösterdiği ve henüz getirmediği delili 2 haftalık süre içerisinde getirebilir.
Ön inceleme aşamasında karşı tarafın açıkça muvafakat vermesi ya da ıslah olunması durumunda yeni bir savunma yapılmışsa bu yeni iddia ve savunmayı ispatlayan delil getirilebilir.
Ön inceleme aşamasında maddi kaynaklı olarak zamanaşımı ve hak düşürücü süreleri ilişkin inceleme yapabilir. Bu inceleme neticesinde şayet hakim, hak düşürücü süre geçtikten sonra davanın açıldığını ya da alacağın zaman aşımına uğradığını tespit ederse ne yapacaktır? Bu tartışmalı bir konu yani. Bir görüşe göre hakim, ön inceleme aşamasında bunları tespit ederse esastan davayı reddedebilir. Ama ötedeki diğer bir görüşe göre ise hakim bunu tespit ederse tahkikat aşamasında tahkikatın başında bu konudaki itiraz ve def ileri inceleyerek tarafları dinleyerek zamanaşımı ve hak düşürücü konusunda kararını verebilir.
Hakim tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri davalarda, tarafları sulhe veya ara buluculuğa teşvik eder. Bu dava şartı olan zorunlu arabuluculuktan farklı bir husustur. Soy bağı veya velayet davaları bakımından hâkim tarafları sulhe ve arabuluculuğa teşvik edemez. Çünkü bunlar tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri davalardan değildir.
Ön İnceleme Duruşması Nasıl Yapılır?
Ön inceleme duruşmalı ya da duruşmasız olmak üzere iki şekilde yürütülebilir. Duruşmasız ön inceleme kanunda sadece dava şartları ve ilk itirazlar bakımından mümkündür. Dava şartları ve ilk itirazlar dışında hakimin duruşma yapması gerekir. Dava şartları ve ilk itiraz bakımından duruşma yapılması zorunluluk olmamakla birlikte hakim dilerse bunlar içinde duruşma açabilir. Dilekçeler aşaması tamamlanmadan hakimin tarafları ön inceleme için davetiye göndermesi mümkün değil.
Ön inceleme duruşması kural olarak tek duruşmada tamamlanır. Ön inceleme aşamasında kural olarak tanık dinlenemez, isticvap (bir tarafın kendi aleyhine olan belli bir veya birkaç vakıa hakkında mahkeme tarafından sorguya çekilmesi ) kurumuna başvurulamaz. Bilirkişiye başvurulamaz ve keşif yapılamaz ancak zaruret varsa örneğin bilirkişiye başvurulması gerekiyorsa kabul edilir. Taraflardan sadece biri de duruşmaya gelirse diğer taraf gelmediği için yeni bir vaka, yeni bir talepte bulunamaz.